گروه های اسمی

هرگاه بعد از واژه های اشاره شده مکث کوتاهی شود ، یعنی بتوانیم بعد از آن ها  نشانه ی " ، " بگذاریم باز واژه ی مورد نظر «ضمیر اشاره» است.

 ادامه در ادامه مطلب

هرگاه بعد از واژه های اشاره شده مکث کوتاهی شود ، یعنی بتوانیم بعد از آن ها  نشانه ی " ، " بگذاریم باز واژه ی مورد نظر «ضمیر اشاره» است.

مثال:   این   ،    مجید است .

2)صفت پرسشی  :

: هرگاه واژه های « کدام ،کدامین، چه ،چگونه ،چطور، چه جور ،چه سان، چه قدر، چه اندازه ،چه مقدار ،چند، چندم ،چندمین ، و....» همراه با اسم بیایند «صفت پرسشی» نامیده می شوند. اما اگر با اسم یا جانشینان آن همراه نباشد «ضمیر پرسشی» هستند.

مثال:   کدام  کتاب  را دوست داری؟  ( صفت اشاره )  کدام را دوست داری ؟ ( ضمیر اشاره )

3)  صفت  مبهم:

هرگاه نشانه های مبهم « هر،همه،هیچ،فلان، چندین، خیلی، کمی، بسیاری، اندکی ،قدری، برخی، بعضی ،پاره ای، چندان ،...» همراه اسم یا جانشینان اسم ذکر شوند، «صفت مبهم» هستند و اگر بدون همراهی اسم و جانشینان اسم ذکر شوند «اسم مبهم» هستند.

مثال:           همه ی مردم    آمدند . همه همراه با اسم است پس ← صفت مبهم

همه   ،  آمدند . همه ، همراه با اسم نیست پس ← ضمیر مبهم

نکته:

هرگاه چند، چندین ،هیچ،مفهوم پرسشی داشته باشند دیگر نشانه مبهم نیستند و صفت پرسشی به حساب می آیند .

مثال:هیچ   عاقلی     را      می شناسی؟
  کلمه ی " چه " می تواند ضمیر پرسشی یا ضمیر تعجبی باشد . به مثال ها توجه کنید .
چه کتابی خریدی ؟ چه ، صفت پرسشی است .
چه کتاب زیبایی ! چه ، صفت تعجبی است .
یعنی در تشخیص این گونه مباحث باید به معنا توجه لازم و کافی کرد .

از میان صفت های مبهم، «هر ، هیچ، فلان،خیلی، قدری، پاره ای» همواره جایگاه ثابت دارند وهمیشه به عنوان وابسته پیشین ، قبل از هسته می آیند:

- هر  کس تلاش کند به نتیجه می رسد.

- هیچ تفریحی بالاتر از کار نیست.

- فلان شخصیت نیز در کنگره شرکت کرده بود.

- خیلی آدمها از تاریکی می ترسند.

- برای انجام این کار قدری پول لازم است.

-پاره ای مسائل در جلسه امروز مطرح شد.

* ولی بنا به ملاحظات سبکی و در نوشته های ادبی گاهی صفات مبهم زیر پس از هسته نیز می ایند و می توانند بعنوان «وابسته پسین» واقع شوند: «همه، بسیار، کمی، بعضی، چند، دیگر»

کلمه ی " چه " می تواند ضمیر پرسشی یا ضمیر تعجبی باشد . به مثال ها توجه کنید .

چه کتابی خریدی ؟ چه ، صفت پرسشی است .

چه کتاب زیبایی ! چه ، صفت تعجبی است .

یعنی در تشخیص این گونه مباحث باید به معنا توجه لازم و کافی کرد .

از میان صفت های مبهم، «هر ، هیچ، فلان،خیلی، قدری، پاره ای» همواره جایگاه ثابت دارند وهمیشه به عنوان وابسته پیشین ، قبل از هسته می آیند:

- هر  کس تلاش کند به نتیجه می رسد.

- هیچ تفریحی بالاتر از کار نیست.

- فلان شخصیت نیز در کنگره شرکت کرده بود.

- خیلی آدمها از تاریکی می ترسند.

- برای انجام این کار قدری پول لازم است.

-پاره ای مسائل در جلسه امروز مطرح شد.

* ولی بنا به ملاحظات سبکی و در نوشته های ادبی گاهی صفات مبهم زیر پس از هسته نیز می ایند و می توانند بعنوان «وابسته پسین» واقع شوند: «همه، بسیار، کمی، بعضی، چند، دیگر» 4)  صفت تعجبی:

هرگاه واژه های چه، ،عجب،چقدرهمراه اسم یا جانشینان اسم باشند،صفت تعجبی و اگر به تنهایی بیایند ، «ضمیر تعجبی» هستند.

مثال:     چه کار خوبی کردی !  چه وابسته ی پیشین و صفت تعجبی است .کار هسته است.چه کردی !  کار هسته است . و به قرینه لفظی حذف شده است .

5) صفن شمارشی:

الف)صفت شمارشی اصلی:

هر گاه اعداد یک تا بی نهایت با اسم یا جانشینان اسم همراه گرددوهمیشه وابسته ی پیشین وا ،صفت شمارشی اصلی است.

مثال   :  یک مسلمان نباید دروغ بگوید . یک وابسته پیشین و صفت شمارشی اصلی است .

ب)صفت شمارشی ترتیبی:

صفتی است که با لفظ «-مین» یا «-م» همراه است . صفتی که با «_مین» همراه می شود  وابسته پیشین و صفتی که با « -م» همراه می شود وابسته پسین است.

مثال:    چهارمین سال تولد برادرم را جشن گرفتیم،. چهارمین وابسته ی پیشین و صفت شمارشی است . سال هسته است .

خرداد ، ماه سوم سال است . سوم وابسته ی پسین و صفت شمارشی است . ماه هسته است.

6) صفت عالی  :

همه ی صفت هایی که وند ترین را به دنبال دارند صفت عالی هستندوهمیشه وابسته ی پیشین واقع می شوند.

مثال:          دیدن  او  بزرگ ترین آرزوی من است . بزرگ ترین وابسته ی پیشین و آرزو هسته است .

- بهترین       دوست    انسان کتاب است.

صفت عالی    هسته

-        کوچکترین برادر من امسال به سربازی می رود.

-        قدیمی ترین کتاب این مجموعه ، تاریخ بیهقی است.

* با این که صفت عالی از وابسته های پیشین اسم ، محسوب می شود اما گاهی بنا به ملاحظات سبکی بعد از هسته نیز دیده می شوند.

- دوست بهترین ، کتاب است.

- کتاب بزرگترین را به من بده .          (در این مثال ها ، صفت عالی، وابسته پسین است)

- او راه بدترین را در پیش گرفته بود.

(همانطور که ذکر شد ، آمدن صفت عالی پس از هسته در جمله های بلاغی است نه عادی.)

7) شاخص  :

عناوین و القابی را می گویند که پیش از اسم می  آیند. شاخص ها بی هیچ فاصله ای در کنار هسته قرار می گیرند و خود اسم یا صفت هستند و می توانند در جای دیگری هسته گروه اسمی باشند .

مشهور ترین شاخص ها عبارتند از  :

آقا ، خانم،استاد، حاجی خواهر، برادر، عمو ،عمه ، خاله، تیمسار، سرلشکر، کدخدا، مهندس ، دکتر ، امام  ، شهید و ...

مثال: دکتر احمدی وارد شد . دکتر وابسته ی پیشین و شاخص است . 
مثال: امام علی (ع) فرمودند  . امام وابسته ی پیشین و شاخص است . آقا:

هم میتواند وابسته پیشین باشد و هم بصورت وابسته پسین و هم هر دو وابسته پیشین :

آقا         رضا     //      اکبر آقا : وابسته پسین  //      هر دو : محسن آقا ، آقا محسن

شاخص        هسته

 

v      واژه ی شاخص «آقا» سه نوع کاربرد دارد . یا فقط وابسته پیشین است یا فقط وابسته ی پسین و یا هر دو .

الف) فقط وابسته پیشین:

1) اسم هایی که به مصوت بلند «آ و او» ختم می شود، شاخص «آقا» فقط قبل از آنها می آید:

آقا        رضا   ، آقا برزو، آقای مجتبی ، آقا مصطفی ، آقا مرتضی ، آقا موسی ، آقا نیما ، آقا آریا و...

شاخص    هسته

که بصورت : رضا آقا ، مجتبی آقا ، برزو آقا و... کاربرد ندارد.

2) اسامی که به «مصوت بلند + صامت ختم می شود ، شاخص «آقا» قبل از آنها می آید و به کار رفتن این شاخص پس از این اسم ها کاربرد ندارد:

مثال: آقا جلال ، آقا جلیل ، آقا عماد ، آقا میلاد ، آقا بهزاد ، آقا فرزان ، آقا افشین ، آقا سهراب ، آقا احسان ، آقا نوید و...

* در برخی از اسامی نیز کاربرد شاخص «آقا» قبل از آنها معمول است و بعد از این اسم ها ، غیر عادی است مثل : رجب ،آقا رجب ، کاربرد رجب اقا غیر عادی است . هم چنین این اسم ها: قدرت ، نعمت، صادق، و... .

* در یکسری از اسامی که به مصوت «ای» ختم می شوند ، شاخص «آقا» بصورت پسین است:

«هادی آقا، علی آقا» و در بعضی به صورت پیشین : آقا تقی ، آقا نقی .

2)        به صورت وابسته ی پسین

در این اسم ها علامت و یا شکل به خصوصی نیست ولی کاربرد شاخص آقا به صورت وابسته ی پسین معمول است و به کار رفتن این شاخص قبل از این اسم ها غیر عادی است:

مثال : اکبر آقا ( آقا اکبر کاربرد ندارد و یا غیر معمول است ) باقر ، امیر ، حسین ، حسن ، قاسم و...

3)        هم پیشین و هم پسین

در این اسم ها شاخص آقا هم به صورت پشین کاربرد دارد و عادی است وهم به صورت پسین:

محمد ، مهدی ، جواد، مسعود ، سعید ، محمود، وحید، کاظم ، محسن ... .

خانم :

1-      این شاخص از اسامی زن ها به صورت وابسته ی پسین به کار می رود:

زهرا خانم ، مریم خانم ، فاطمه خانم، رویا خانم، مرضیه خانم، زینب خانم، تکتم خانم و... .

v      در برخی مواقع برای احترام به اسامی معصومین و بزرگان این شاخص قبل از هسته هم کاربرد دارد:

خانم فاطمه ی زهرا (س) فرمودند :… ، خانم زینب (س) در کربلا بودند.

2-      برای شغل ها و حرفه بصورت وابسته پیشین می آید : خانم معلم ، خانم دکتر، خانم مهندس و… (بدون اضافه شدن)

v      اگر خانم به واژه بعد اضافه شود معنای آن نیز فرق می­کند : خانمِ دکتر (خانمی که همسر آقای دکتر است )

v      بقیه ی شاخص ها وابسته پیشین اسم محسوب می شوند و بعد از هسته نمی آیند:

-   استاد    وحیدیان  ، امام محمد باقر ، امام زاده داود، تیمسار محمدی ، حاجی ملکی ، حکیم ابوالقاسم فردوسی و...

شاخص     هسته

نکته ۱) :شاخص ها به تنهایی دارای هیچ نقش نحوی ( فاعلی ، مفعولی،مسندی،...) نیستند .

نکته۲ :اگر عناوین و القاب با کسره ی اضافه (نقش نمای اضافه)همراه باشند، شاخص محسوب نمی شوند بلکه هسته ی گروه اسمی است مثال:    دبیر ادبیات ، گروهبان ارتش.

قواعد هم نشینی وابسته های پیشین :

شاخص  نزدیک ترین وابسته ی پیشین به هسته در گروه اسمی  است  که معمولا با اسم های خاص انسان به کار می رود مانند: سرلشکر نوذری.

هم نشینی صفت ترتیبی (ـُ مین) با ممیز کاربرد اندک دارد مانند : دومین تخته قالی به فروش رفت .

صفت عالی نمی تواند با ممیز هم نشین شود. مثلا نمی توان گفت :بهترین تن میوه.

اگر صفت تعجبی وابسته ی پیشین باشد،هیچ وابسته ی پیشین دیگری بعد از آن نمی تواند قرار گیرد.  مثلا ً نمی توان گفت چه یک اطاق بزرگی ! که وجود وابسته ی(یک)در این جا صحیح نیست.

صفت مبهم با صفت شمارشی هم نشین می شود . مثال:هرسه جلد کتاب فروخته شد

صفت مبهم با صفت پرسشی هم نشین نمی شود مثلا ً نمی توان گفت :چند همه کس آمدند

صفت اشاره دورترین وابسته پیشین به هسته است .مثال: همین چهار درخت انگور درباغ است

وابسته های پسین

۱

«ی »  نکره:     کتابی خواندم.

۲

نشانه های جمع:   درختان ، گل ها  ، معلمین.

۳

صفت شمارشی ترتیبی(همراه با پسوند -م):  نفر هفتم.

۴

صفت تفضیلی: سخن برترصفت تفضیلی نیز از وابسته های پسین محسوب می شود و قبل از هسته نمی آید .

در برخی از موارد دیده شده که بنا به ملاحظات سبکی ، به صورت وابسته پیشین نیز آمده است :

کمتر آدمی  است که از طبیعت بدش بیاید.

 

.

۵

مضاف الیه : کتاب ادبیات  ، گل یاس. لباس من واضافه ها از نظر رابطه مضاف با مضاف الیه به دو دسته «تعلقی» و «غیر تعلقی» تقسیم می شوند.

الف) اضافه تعلقی: در این نوع اضافه بین مضاف و مضاف الیه رابطه ی مالکیت یا وابستگی وجود دارد. پر پرنده ، مغز مداد ، فلسفه ی بو علی سینا ، قانون کار و...  .

در این نوع اضافه نمی توان جای مضاف و مضاف الیه را عوض کرد : پرنده ی پر ، مداد مغز ، کار قانون ، نامه ی عنوان و... همانطور که می بینید با این تغییر جا این ترکیب اضافی غیر عادی است و معمول نیست.

ب) اضافه غیرتعلقی : بین مضاف و مضاف الیه رابطه مالکیت یا وابستگی نیست.

دست طمع ، داس مرگ، دست سرنوشت ، چشم احترام ، کمند گیسو و… .

در این نوع از اضافه نیز نمی توان جای مضاف و مضاف الیه را عوض کرد اما برخی از نویسندگان اهل ذوق و با تغییر جای اضافه های غیر تعلقی ترکیباتی بدیع می سازند که البته ربطی به معنای اولیه آن اضافه ها ندارد.

مثلاً کمند گیسو   :    گیسوی کمند ، دست سرنوشت  :      سرنوشت دست

داس مرگ   :   مرگ داس / چشم احترام  :   احترام چشم /  آزادی مجسمه  :  مجسمه آزادی و… (برخی از نویسندگان از این ویژگی برای نام گذاری عنوان کتاب ها یا مقالاتشان استفاده می کنند.)

 

...

۶

صفت بیانی:  مرد دانشمند ، دیوار بلند. روز روشن و...

انواع صفت بیانی  :

الف: فاعلی :  "بن مضارع+(نده):بیننده،راننده،گوینده  و...

- بن مضارع + « ا » : بینا، شنوا، گویا ،رسا  و ...

بن مضارع+(ان) :روان ،پرسان ، گریان و...

ب: مفعولی  :          بن ماضی+(ه ): نوشته ، ریخته، کوفته و ...

ج:  لیاقت :    مصدر + ی: اشامیدنی ، دیدنی ، چشیدنی و ،..

د:  نسبی  : اسم +( ی  نسبت):تهرانی، هوایی، خاکی ، قائم شهری ،خوراکی ...

قواعد هم نشینی وابسته های پسین :

نشانه ی جمع نزدیک ترین وابسته ی پسین به هسته است.مثال :لباس های  کثیف را شستم

نشانه ی جمع بر یای نکره تقدم دارد.درسهایی که آموخته ام.

وقتی نشانه جمع و یای نکره و صفت بیانی با هم بیایند مضاف الیه نمی تواند بیاید .می گوییم :دانش آموزانی موفق (صحیح)  اما دانش آموزانی موفق دبیرستان (غلط)

اگر یای نکره و صفت بیانی با هم بیایند ،یای نکره را می توان پیش یا پس از صفت بیانی آورد . مثال : جوانی موفق . یا  جوان موفقی.

یای نکره بعد از صفت شمارشی با ـُ م می آید . مثال:ماه سوم،، نفر پنجم

جمله ی ربطی توضیحی

این جمله ها وابسته ی پسین هستند پس از پیوند وابستگی «که» می آیند و از نظر مرتبه وابسته ها آخرین وابسته اسم محسوب می شوند. «فعل جمله های ربطی توضیحی قابل تاویل به صفت ، مضاف الیه یا بدل هسته خواهد بود:

- مردی که کتاب می خواند، زود تر از بقیه بلند شد   :          مرد     کتاب خوان  زودتر از بقیه بلند شد.                                                                       هسته      صفت